Rose Aguirre: “Matxismoak beldurrarekin bizitzera kondenatzen gaitu eta klase sozialaren arabera larriagotu egin daiteke”

Bere historia entzunda, Rose Aguirrek zazpi bizitza bizi izan dituela dirudi. Txikitatik egin behar izan dio aurre aurrean jarri zaizkion oztopo latzei eta, aurre egiteaz gain, indartsuago, solidarioago, konprometituago eta erresilienteago irten da egoera horietatik. Biziraulea da, baina bizirauteari laga eta bizi egin nahi du. Hortan dabil Eibarren.

Rose Aguirre, bere berbetan, ama, alaba, ahizpa, Perukoa, kazetaria, idazlea batzuetan, aktore izandakoa, kirolari izandakoa, feminista, naturaren maitalea, Peruko ezkerreko alderdi politiko baten sortzailearen iloba, jatorri euskaldunekoa, emakume migratzailea, borrokalaria eta erresilientea da. “Hitz bakar batek definituko banindu, ‘erresilientzia’ izango litzateke berba”, esan digunez.

Goazen jatorrira. Perukoa zara, Limakoa, baina nolakoak izan ziren zure lehen urteak?

Peruko iparraldetik eta hegoaldetik dator nire familia. Ama Ayabacakoa da, Piuran dagoen herri batekoa, herrialdearen iparraldean. Bero asko egiten du, oso txiroa da eta ahaztua hiriburuan, Peruko probintzia gehienak bezala. Aita Liman jaio zen, baina bere aita Cuzcora iritsi zen lehenik eta herrialde osoa zeharkatu zuen gaztetatik. Bost urterekin irten zen Euskaditik itsasontzi batean eta Perun bueltaka ibili zen amama Julia ezagutu arte. Bere ere biziraulea da.

Zure gurasoak Liman ezagutu zuten elkar?

Bai. Ama iparraldetik etorri zen bere amama zaintzera, berarentzat ama bezalakoa zelako. Beste biziraule bat. Azkenean, Barrios Altosen (Limako auzo bat) geratu nintzen eurekin, hara joan zirelako bizitzera, eta bera zaintzen egon nintzen 86-87 urterekin hil zen arte. Niretzat ama eta amama zen aldi berean, berarekin pasa nuelako haurtzaroaren gehiena.

Gauza asko izan zarela aipatu duzu, baina kazetaritzari helduko diogu. Nola iritsi zinen kazetaritzara?

Kazetaritzak aurkitu egin ninduen. Artista eszenikoa nintzen. Dantza eta antzerkia egin nuen urte askotan, eta katarsia egiteraino idazten nuen. Gurasoek ez zidaten antzerkia edo arte eszenikoak ikasten lagatzen, eta bi aukera nituen: kazetaritza edo eskubidea egin. Perun oso zaila da arteaz bizitzea, batez ere emakumea eta oso gaztea bazara. Arte Eszenikoak ikasi ahal izateko unibertsitate batean sartu ahal nintzen, baina ordaindu beharreko kuota altuegia zen eta, beka jasota ere, ezin genuen ordaindu eta beste unibertsitate batean sartu nintzen kazetaritza ikastera. Zorionez, lehenengo bi urteetan humanitateetako ikasgaiak genituen (filosofia, antropologia, soziologia…) eta gai ezberdinen inguruko ezagutza zabala eman zidaten: munduari modu globalean begiratzeko, pertsonei gizaki bezala begiratzeko eta bakartasunetik haratago begiratzeko, hau da, kolektibo bezala.

Begirada horrek mota bateko kazetaritza baterantz bideratu zintuen?

Esan behar da unibertsitatera nahiko historia gogorrarekin iritsi nintzela. Barrios Altos oso zonalde zaila da. Lima erdialdean dago eta hor daude Gobernuaren Jauregia eta abar, baina era berean oso toki babesgabetua da. Droga asko dago, delinkuentzia, adingabeen abusuak… Oso errealitate beldurgarri eta katastrofikoa bizi da. Aldi berean, bere alderdi bikaina ere badu (dantza, festa, zoriona…), baina ezin ditugu pobrezia eta abusuak erromantizatu. Mota askotako biolentziak jasaten ditugu bertan eta gurasoak saiatzen ziren ni horietaz ez jabetzea, baina konturatzen nintzen. Etxeko leihotik dena ikusten nuen. Oso behatzailea eta sentibera nintzen. Amama hil zenean handik irten ginen, baina han bizitakoak erakutsi zidan errealitatea ez zela etxean bakarrik ikusten nuena edo egunkariek kontatzen zidatena.

Nora joan zineten bizitzera?

Brasil etorbidearen inguruan dagoen klase ertaineko auzo batera eta etxetik hurbil zegoen ikastetxe batean hasi nintzen. Dena dela, lehengo eskola nahiago nuen.

Zergatik?

Lagunkoiagoa zelako, errealagoa. Ikasleek ez zituzten itxurakeriak egiten eta ez zituzten besteak txarto tratatzen eurek ikusten zituzten moduagatik. Ikastetxe berrian irakasleek eta abar ondo tratatu ninduten, baina hipokresia asko zegoen ikaskideen artean. Txutxumutxu asko zegoen nire jatorriaren inguruan eta nerabezaroan gauza horiek arazoak sortzen dizkizute. Nor naiz? Nor izan nahi dut?...

Nola moldatu zinen testuinguru ezberdinetan mugitzeko?

Plastilina edo ura modukoa nintzen eta horrek norberaren identitatean eragiten du. Edozein edukiontzitan sartu ahal nintzen eta ondo egokitu, baina horrek kostu bat dauka. Hain ondo egokitzen nintzen testuinguru guztietara, nor nintzen ere ahazten nuela. Argi nuen nolakoa nintzen, pertsona ona nintzela, erresilientzia, eta abar; baina nor naiz pertsona ona izateaz gain? Hauek nire bizipenak dira, baina nire bizipenak bakarrik naiz edo zerbait gehiago? Txikitan oso bizitza gogorra eduki nuen eta oso gazte heldu nintzen. Ia ez nuen haurtzarorik eduki. Ume heldua nintzen eta nerabezaroa kaosa izan zen niretzat, asko sufritzen nuelako. Ezingo nuke sufrimendu-maila hori deskribatu, baina prozesu hori guztia idazten pasa nuen eta horregatik animatu ninduten kazetaritza ikastera. Gainera, beti izan dut justiziarekiko begirunea: justizia aurkitzea, gauzak zergatik gertatzen diren jakitea…

Kazetaritzaren bitartez bilatu duzu hori?

Bai. Kazetaria naiz, baina baita komunikatzailea ere eta niretzat gauza ezberdinak dira. Unibertsitatean aukerak eman zizkidaten, maila handiko kazetariek nigan konfiatu zutelako. Irakasle bat ‘El Peruano’ egunkariko editorea zen eta egunkariak piropoen inguruko iritzi artikulu bat argitaratu zuen, esanez piropoak ez zirela erasoak edo horrelako zerbait. Zalaparta sortu zuen kontuak. Irakasleak artikuluaren inguruan genuen iritziaz galdetu zigun eta nirea eman nion. “Eta ez duzu hori idatzi nahi?”, esan zidan. Baietz erantzun eta egun horretan bertan idatzi nuen. Asko gustatu zitzaiola esan zidan eta hurrengo egunean argitaratu zuten.

Zure artikuluak nolako oihartzuna izan zuen?

Artikuluan esaten nuen piropoak eraso matxistak zirela. Bertan nioen gizon batzuren iritziz laudorioak direla, baina erasoak zirela benetan. Perun bizi den biolentzia oso krudela, basatia eta hiltzailea da, eta matxismoak beldurrarekin bizitzera kondenatzen gaitu. Gainera, klase sozialaren arabera egoera hori larriagoa izan daiteke.

Artikulua idatzi zenuenetik, zentzu horretan Perun bizi den egoera aldatu dela esan zenuke?

Matxismoari eta eraso sexistei dagokionez ez. Are gehiago, okerrera joan da edo, agian, orain gehiago salatzen da. Kontua da Perun ezin dela salatu. Salatu dezakezu, baina gero biolentzia instituzionala dago. Adibide hau jartzen dut ulertzeko: ume bat sexu-abusuak salatzera doa amarekin eta esplorazioa egiten dion medikuak berriz bortxatzen du. Eta esplorazioa hasi baino lehen ere, umeari esaten diote ea zer egin duen aitak bortxatzea probokatzeko. Hori ezagutzen ditugun kasuengatik esan dezakegu, gazteleraz daudelako, baina Perun hainbat hizkuntza daude (ketxua, aimara…) eta gazteleraz ez dakienak ezin du salaketarik egin.

Eta erakundeek nora begiratzen dute?

Orain arte demokrazian bizi izan garela esan da, baina demokrazia norentzat? Orain nabaria dela diktadura batean bizi garela, baina lehen ere non zegoen demokrazia herrialdeko hainbat komunitatetan? Askok orduak egin behar dituzte oinez eskolara joateko eta beste asko hotzez hiltzen dira. Hotzez hil 2023. urtean! Zer da hori? Gainera, euren uztak ematen dio jaten herrialdeari, euren barazkiak esportatzen dira Europara… Eta egoera horretan daude.

Testuinguru horretan, nola hitz egin justiziaz?

Ez justiziaz ez demokraziaz. 2026an hauteskunde orokorrak egingo dira Perun eta 39 alderdi politiko aurkeztuko dira. 39! 60 zentimetroko bozka-orriak egin beharko dituzte. Zentzu horretan krisialdia dugu, ez dagoelako benetako alderdi politikorik. Hau da, ez da herritarrengan oinarririk duen alderdirik. Tamalez, sinadurak eta alderdiak erosten dira.

2020. urtez geroztik bost presidente izan ditu Peruk. Demokraziak ez du sinesgarritasuna galdu herritarren artean? Egoera horren aurrean nola erantzuten du herriak?

Asko hitz egin da herritarren erantzun ezaren inguruan, baina egoera ulertu egin behar da. Orain dela urte batzuk kongresuan egin nuen lan nire irakaslea izan zen kongresista batekin. Rocio Silva zen bera eta Giza Eskubideen Idazkari Nagusia izan zen hainbat urtetan. 50 urteko esperientzia zuen klaseak ematen eta ikasle guztietatik aukeratu egin ninduen berarekin lan egiteko. Estrategia, sare sozialak… Komunikazioaren inguruan lan egiteko hartu ninduen. Eta hori nire familiak politikan aritzea debekatu zidala!

Zergatik?

Politikaren mundua gertutik jarraitu nuen hainbat urtez, baina ez zuzenean. Nire familia politikaren inguruan mugitu da eta oso txarto pasa dute. Horregatik ez zuten nahi politikan sartzea. “Emakumea zara, arrisku handia dago eta oso gaztea zara”, esaten zidaten gurasoek. Esan bezala, mila gauzatan aritu nintzen, baina azkenean politikan sartu nintzen. Kazetaritzarekin gertatu bezala, politikak aurkitu ninduen. Rocioren kanpainan parte hartu nuen eta demaseko konfiantza zuen nigan, lagun bihurtu arte. Kongresuan sartu zenean bere bulegoan egin nuen lan eta pozik eta harro nago horrelako jendearekin lan egiteagatik. Talde bikaina sortu genuen. Sasoi hartan unibertsitatean ikasten ari nintzen, baina kongresuan lan egin ahal izateko filtro zorrotzak gainditu nituen.

Zer izan zen zuretzat politikan barru-barrutik lan egitea?

Hitzeko modukoa. COVID-aren pandemiak bete-betean harrapatu gintuen. Rociok kargua hartu zuen egun berean debekatu zieten herritarrei etxetik irtetea. Umeak ezin izan ziren kalera irten urtebetez. Nire etxean ama eta biok bakarrik irten ahal ginen kalera. Aita diabetikoa izanik, nire senar-ohiak asma arazoak zituen eta alabak bi urte besterik ez, birusa ezin zen etxean sartu. Ama erosketetara irteten zen eta ni lanera. Lanordu oso luzeak ziren. Behin, etxetik goizeko 7etan irten eta goizeko 4etan itzuli nintzen. COVID-a tokatu zitzaigun, Manuel Merinoren estatu kolpea, nekazari esplotatuen greba (hainbat lagun erail zituzten)… Sasoi horretan Rocio presidente izateko zorian egon zen, boto guztiak alde zituen lehen emakume presidentea bilakatzeko, baina terrorista zela eta abar zabaldu zen, eta azkenean ez zuen lortu presidente izatea. Giza Eskubideen Idazkari Nagusia izan zelako esan zuten zela terrorista! Enpresarien eta boteredunen presioengatik bota zuten atzera. Rociorena trantsiziozko gobernua izan behar zen, berriz ere hauteskundeak egin aurretik. Oso denbora laburrean bizi izan genuen hura eta kide batek zioen inoiz bizi izan zuen sasoirik gogorrena izan zela.

Barruan egonda, politikaren bitartez gauzak aldatu ahal zirela ikusi zenuen?

Bai, gauzak aldatu ahal genituen, baina eskuak falta zitzaizkigun. Kongresuko bulegotik ez genuen gobernuarekin ekintza zuzenak adostu, baina kongresuan lege-proiektuak aurkeztu ahal genituen. Nik neuk hainbat kasu eraman nituen, kolapsatuta geudelako. Kontua da gauzak egin nahi genituela. Ezer ez egiten zuen jende asko zegoen. Adibidez, bulego birtuala zabaldu genuen. Lehen aldia zen Perun hori egiten zena eta orduro iristen zitzaizkigun kasuak. Azkenean, sare sozialen inguruko lana egitetik, kasuak zuzenean eramatera pasa nintzen. Zorionez, pandemian bizitza asko salbatu genituen egindako lanagatik.

Oso egoera basatiak aipatu dituzu…

Bai, basatiak dira. Ez zait buruan sartzen nola pertsona batzuei begirada lainotzen zaien boterean daudenean. Errealitatea ikusteari lagatzen diote, euren zilborrera bakarrik begiratzen dute.

Zerk eraman zintuen Perutik irtetera?

Rociok, presidente izateko aukera galdu ondoren (berak ez zuen hori bultzatu, bera proposatu zuten), ez zuen beste zerrenda gehiagotan egon nahi eta berarekin lana amaitu genuen. Gero, beste hainbat tokitan egon nintzen, herrialdeko beste toki batzuetako komunitateetan lanean, kongresurako lehen hautagai transaren kanpainan, eta abar. Azkenean, Energia eta Minen Ministerioan hasi nintzen lanean. Oso ministerio garrantzitsua zen, aurrekontu handienarekin seguru aski eta ministroarekin eskuz esku egin nuen lan. Behin, karpeta batekin etorri zitzaidan eta bertan nire iraganeko argazkiak ikusten ziren, dantza egiten, eta abar. Sare sozialetatik hartutako argazkiak ziren. Gainera, Rociorekin lan egin nuela aipatzen zen, eta abar. Lehendakaritzatik bidali ziotela esan zidan. Emakumea nintzen, gaztea, eta aipua kendu nahi ninduten. Matxismo hutsa. Era berean, konturatu nintzen norbaiten begiradapean negoela.

Beldurra sentitu zenuen?

Bai, beldurra ematen du, baina zuk lan hori ez baduzu egiten, nork egin behar du? Ministro horrek oso lan handia egin zuen, baina Pedro Castillok, sasoi hartako presidenteak, kargutik kendu zuen eta politikari baten txoferra izandako bat jarri zuen bere tokian. Izugarria izan zen. Batetik, gizon horrek ez zekielako ezer; eta bestetik, berarekin Rocioren kide izan zen bat sartu zen, Rocio gorroto zuena, eta esan zuen emakumea eta gaztea izateagatik nengoela hor. Kargua laga eta deprimitu egin nintzen. Irten nintzenean idazten jarri nintzen eta ministerioan gertatutakoak azaldu nituen. Birala egin zen. Hori bai, notario-gutuna iritsi zitzaidan ondoren. Hori pasata, Emakumeen eta Biztanleria Zaurgarriaren Ministerioan lan egin nuen Peruko feminista historiko batekin: Diana Miroslavich. Oso presio latza jasan zuen, baina gauza asko lortu zituen. Eskubideen aurkako taldeek ministerioa kendu nahi zuten eta eustea lortu genuen. Momentuz hor jarraitzen du, baina gaur egungo diktadoreak agian lortuko du kentzea. Egoera horretan, beldurrarekin, ezin nuen bertan jarraitu. Nire bizitza arriskuan zegoen, alaba bat nuen eta horregatik etorri ginen Euskal Herrira. Bakarrik egongo banintz, geratuko nitzateke, baina alaba txiki batekin, ezin da.

Nola moldatu zinen Perutik irteteko?

Sasoi horretan Flora Tristan Emakume Zentroan egiten nuen lan eta euskal funtsekin garatzen genituen proiektuak. Hasiera batean Madrilera joateko asmoa nuen, baina kide euskaldun bat nuen eta Euskal Herrira joateko esan zidan. Berak markatu zidan jarraitu beharreko bidea. Bide zaila izan da. Zaila da emakume migratua izatea. Ikasketak ditut, baina horiek homologatzea ez da erraza. Zorionez gauzak egin ditzaket (ikastaroak eman, eta abar), baina linbo batean nago.

Noiz etorri zinen?

Orain dela bi urte baino gehiago.

Eta ez zara itzuli?

Ez, ezin naiz Perura itzuli. Giza Eskubideen inguruan lan egin dudanez, denak zaku berean sartzen gaituzte eta denak gara terroristak.

Nolako bidea egin duzu hemen?

Bilbora etorri ginen lehenik eta Ongi Etorri Errefuxiatuak taldeak harrera egin zigun. Gero, Eibarrera iritsi ginen Rachel alaba eta biok. Tokira egokitzen joan gara eta egin izan dudan lanagatik ohituta nago prozesuak aurrera eramaten, baina antzeko egoeran dauden askok ez dakite nora jo ere. Batzuetan, begirada kolonial batetik ematen dira azalpenak, pertsona hori nondik datorren ulertu barik. “Zein ederra zaren, ez duzu Perukoa ematen”, esan izan didate. Ikaragarria.

Biolentzia batzuk laga eta beste batzuk jasaten dituzu hemen?

Bai. Kontua da askok ez dutela hori ikusten. Beste batzuetan, euskaraz ari diren taldeetan egon naiz eta pentsatu izan dute nik ez nuela ezer ulertzen, baina bai. “Hau nondik irten da? Zer egiten du hemen?”, esan izan dute. Nik “kaixo” esatean aurpegia aldatzen zaie. Erakundeen aldetik ere biolentzia jasaten da. Genero-biolentziaren biziraulea naiz eta esan izan didate ez dudala biktima profila kargu boteretsuak izan ditudalako, emakume prestatua naizelako, eta abar. Lurrean botata ikusten ez nauzulako, horrek ez du esan nahi oso txarto pasa ez dudanik. Biolentzia gehienek zeharkatu naute bizitzan zehar, mota askotako biolentziek. Inork ez luke horrelakorik pasa behar, baina azkenean aurrera egiten duzu.