MAITANE ORMAZABAL: "Mugikorrean ditugun sare sozialen aplikazioek euren zerbitzura nahi gaituzte"

Haurrek eta nerabeek mugikorrekin duten harremanaren inguruan kezka sortu da azken urteotan. Hainbat gurasok, Eibarko Altxau Burua taldekoek bezala, gaiari adarretatik heldu nahi izan diete eta ekintzak jarri dituzte martxan zentzuzko erabilera sustatzeko, eta zentzu horretan berebizikoa izan da gaian adituak diren Telmo Lazkanorekin eta Maitane Ormazabalekin egin duten elkarlana.

Lazkanok eta Ormazabalek ZEOS programa garatu dute eta, horren barruan, hainbat saio egin dituzte Eibarren, bai guraso eta irakasleekin, bai Lehen Hezkuntzako 4., 5. eta 6. mailako ikasleekin. Psikologoak esan digunez, oso saio baliagarriak izan dira guztientzat eta datorren urtean ere hemen egoteko asmoa dute, bidea luzea baita oraindik egiteko.

ZEOS programaren barruan eskaini dituzue Eibarko saioak, baina zertan datza programa hori?

ZEOS-ek ‘Zentzuzko Erabilera eta Osasuna Saretzen’ esan nahi du. Telmo teknologietan da aditua eta ni gehiago alderdi emozionalean. ZEOS Programa udalerrietara edo ikastetxeetara eramaten dugunean, beti izaten da garrantzitsua lehendabizi helduak informatzea. ZEOS-en barruan lau saio daude, bik arlo teknologikoa eta digitala esplikatzen dute; eta beste biek alderdi emozionala, gaur egungo gazteen osasun mentalaren eta emozionalaren egoera zein den ulertzeko. Lehenenik eta behin saio irekiak eskaintzen ditugu guraso guztientzat. Gero, ikastetxe bakoitzaren nahien arabera, irakasleei eta hango gurasoei propio ere eskaintzen diegu formakuntza. Ondoren, hirugarren fasean, ikasleekin egiten dugu lanketa. Eibarren ikastetxe guztiek hartu dute parte eta ederra izan da, belaunaldi guzti batekin eduki ahal izan dugu harremana, informazioa eman diegu, eta horrela errazagoa da erreflexio puntuak edo izpiritu kritikoa areagotzea. Guretzat 5. eta 6. mailakoekin, eta DBH 1eko ikasleekin egotea izaten da garrantzitsua bereziki, ia denek mugikorra izaten dutelako eskuetan eta harkor agertzen direlako. Izan ere, gure helburua da eurak konturatzea produktua beraiek direla eta ez garela gu ari produktua erabiltzen, baizik eta teknologia mota hauek erabiltzen gaituztela. Gainera, prebentzio lana egiteko, oso garrantzitsua da gutxienez 5. eta 6. mailakoekin egotea.

“Zentzuzko erabilera” aipatu duzu. Nolakoa izan beharko litzateke erabilera hori?

Zentzuzko erabilera egiteko, garrantzitsua da lehendabizi helduek formakuntza edukitzea. Askotan, gure txikiei mugikorra ematen diegunean, guk geuk ere ez dakigu teknologia hauek nola erabiltzen gaituzten, ez dugu ulertzen nola funtzionatzen duten. Helduei esaten diegu mugikorra ez dela berez gauza ona edo txarra, baina mugikorra bada zerbait adiktiboa, gu mende egoteko prestatuta dagoena. Orduan, mendekotasuna eragin dezakeen zerbaitekin jarrera osasuntsua izaten saiatu behar gara. Zentzu horretan, adin tarte bateko jendeak ezin dio zentzuzko erabilera eman horrelako teknologiei, eta ezin dute gizakiak dituen ezaugarri propioengatik. 45 urterekin ez badiogu zentzuzko erabilera ematen, nerabeek are gutxiago, hain justu ere teknologia hori zentzuzko erabilera ez emateko prestatuta dagoelako. Argi eta garbi laga nahi dugu ez gaudela teknologiaren aurka, ezta gutxiago ere, nik neuk asko erabiltzen dut, baina teknologia bat gizakiaren zerbitzura dago eta beste batek gizakia bere zerbitzura egotea nahi du. Mugikorrean ditugun sare sozialen aplikazio horiek euren zerbitzura nahi gaituzte eta, gehien bat, nerabeak eta gazteak, beraien hauskortasunarengatik oso merkatu ona bihurtzen direlako. Beraz, momentu horretan zentzuzko erabilera ezin da eman, normala den bezala. Helduok dugu ardura eta haur eta gazteak hezi egin behar ditugu. Pantaila aurrean jarri aurretik, pantailaren atzean dagoen informazio guztia eman behar zaie. Hortik aurrera, bakoitzak ahal duena egingo du daukan egoerarekin. Adiktiboa izan daitekela jakinda, estrategia eta praktika pila bat ematen dizkiegu (notifikazioak eta koloreak kentzea, adibidez), eta horrekin beste erabilera bat egin daiteke.

Nolako errealitatea aurkitu duzue Eibarko saioetan?

Gozamena izan da bertan egotea. Niretzat errazagoa da gazteekin lan egitea helduekin baino (barreak). Epaiketarik egin gabe eurekin jarduten baduzu, oso irekiak izaten dira. Asko gustatzen zait irakasleak ere ikasleen saioetan egotea, ikusteko zer esaten diedan, eta euretako asko harritu egin dira ikustean umeek zenbat dakiten oraindik mugikorrik eduki ez arren. Euren mundua da eta euren errealitatean hori guztia dago. Askotan uste dugu ez direla enteratzen, txikiak direla, eta ez, guztiaz enteratzen dira eta gehienek edukitzen dute mugikorra. Egia da Eibarren ikusten dela Altxau Buruak potentziala duela eta 6. mailan jende asko ikusten dela mugikorrik gabe. Informazioa ematen diegunean eta ulertzen dutenean enpresa hauek nola funtzionatzen duten, gozamena da nola erantzuten duten. Harritu egiten dira, ez hori ezagutzen. “Zergatik uzten diegu hau egiten?”, esan didate Eibarren. Eurak dira lehenengo belaunaldia hau guztia serio ikusten dutena. Helduok lelotuta gaude horrelako teknologiekin, euren mende gaude eta ez dugu hori ikusi nahi, baina gazteek ikusten badute, beste erabilera bat emango diete eta, agian, produktu hauek osasuntsuagoak bihurtu beharko dira.

Saioetan egon diren ikasle batzuek mugikorra erabiltzen dute. Zer ikusi duzue zentzu horretan?

Nolako mina jasotzen duten mugikorraren bitartez. Pila bat. Jasotzen dute eta egiten dute, nahi gabe. Nerabe bat ezin da kontziente izan min horretaz. Badakit guri asko kostatzen zaigula ulertzea, baina horregatik enpresa hauek eurei begira egiten dituzte aplikazioak. Enpresa hauen funtzionamendua erakusteaz gain, ondorio emozionalak erakusten dizkiegu eta bi alternatiba eman zerbait pasatzen bazaie: ahazteko eskubidea eta lehentasunezko kanala. Gauza horiek apuntatzen dituzte eta formakuntza amaitzean horien inguruan galdetzera etortzen dira. Hor ikusten duzu beraiek bizi izan dituztela egoera horiek. Badakit ez ditugula arazo nagusi bezala ikusten, baina Eibarren ikusi dudan bezala, WhatsApp eta Snapchat bezalako aplikazioetan gertatzen denak arduratzen nau. Euren GIF-ak egiten dituzte, sticker-ak, memeak… Modu inuzentean egiten dituzte eta ez dira konturatzen nolako mina egin ahal dioten beste bati eta baita euren buruari ere. Nik 16 urterekin zer egiten nuen inork ez dakit, nire ingurukoek akaso, beraz, ahazteko eskubidea eduki izan dut. Hau da, gauzak egin eta berriz zerotik hasteko aukera. Gaur egun, ostera, Internetekin, hori oso zaila da. Den-dena markatuta gelditzen da, sareetan dago, edozeinek albiste bat atera dezake… Ahazteko eskubide hori oso minduta gelditzen da eta osasun mentalerako intimitatea edukitzea gako garrantzitsua da.

Gurasoekin egindako saioak nola joan dira? Nola jardun beharko lukete eurek?

Niretzat hemen dago gakoa. Mugikorraren auziak zerikusi handia du gizarte moduan gauden egoerarekin. Horren isla da. Jendeak galdetzen digu ea gazteei zer gertatzen zaien eta guk erantzuten diegu ea helduei zer gertatzen zaigun. Hau da, zer gertatzen zaion arkitektura sozial guztiari gure seme-alabak horrela egoteko. Helduoi askoz ere gehiago kostatzen zaigu. Nire ustez erruaren sentsazioa sentitzen dugulako da. Erruak momentu baterako balio du, zerbaitez konturatzeko, baina hortik aurrera ez du ezertarako balio. Gure seme-alaben hezkuntza beti egin behar dugun gauza bat dela ulertu behar da eta gauza bat gaizki egiten ari naizela konturatzea eta aldatzen saiatzea demaseko aldaketa da, baina ikaragarri kostatzen zaigu hori egitea. Helduok oso despistatuta egon gara auzi honetan. Gazteak seinalatzen egon gara (“nolako belaunaldia”, “ez dakite ezer egiten”…), baina mugikorra nork eman die? Nork hezi die horretan? Guk esaten dugu umeak ez direla natibo digitalak, baizik eta umezurtz digitalak. Helduok ez dugu formakuntza digitala jaso eta mugikorra minik egiten ez duen gailu bat bezala ikusten dugu. Adin batetik aurrera oso erabilera praktikoa izan dezake, nik asko erabiltzen dut eta eskaparatea da niretzat, baina eskaparatea 45 urterekin edo 12rekin edukitzea ez da gauza bera. Orduan, helduak kontzientziatu nahi ditugu, baina erresistentzia gehiago aurkitzen dugu euren aldetik. Hori bai, Eibarren mugimendua dago, ikastetxe guztiek oso ondo hartu gaituzte eta baita helduek ere. Datorren urtean berriz itzuliko gara eta urteroko egitarauan finkatuta egoteko asmoa agertu dute. Izan ere, nerabezaroa oso sasoi garrantzitsua da eta guraso askok uste dute sasoi hori dela seme-alabek euren behar gutxien dutena, baina kontrakoa da, sasoi hori delako helduen behar gehien duten unea. Nerabeei helduak izatea eskatzen zaie eta emozionalki oso momentu hauskorra da eurentzat. Orduan, gu euren alboan egon beharrean, askotan gailu bat jartzen diegu eta orain konturatu gara, gauzak erraztu beharrean, gailuek egoera konplikatu egin dutela eta beharrezkoak garela. Helduoi hori ikustea asko kostatzen zaigu, horrela hezi gaituztelako, erruduntasunetik ikusten dugulako, epaileak izango bagina bezala. Horregatik, gure formakuntzan kontrakoa egiten saiatzen gara: informazioa ematea, helduok zein garrantzitsuak garen azaltzea eta nerabeek zenbat behar gaituzten ikusaraztea, epaiketarik egin gabe. Gu juizioz josita gaude eta kosta egin izan da formakuntzara etortzea, baina gaur egun aldaketa ikaragarria eman da zentzu horretan. Formakuntza saioak bete egiten dira. Gurasoen artean ardura dago eta inplikatu nahi dira.

Esan duzun bezala, teknologia hauen atzean enpresa daude, enpresa erraldoiak, eta badirudi gizartea beti atzetik doala, eurek eragiten dituzten ondorioak konpontzen bezala. Egoera hori irauli daiteke? Aldez aurretik prestatu gaitezke datorrenari aurre egiteko?

Gaur egun formakuntza bat ematen ari gara, baina beste lau ematen egon beharko ginateke dagoeneko, beste guztia jango duten gauzak datozela ikusten dugulako. Beti atzetik goaz. Kosta egiten zaigu gauzak ikustea. Ez badugu zaplastakorik jasotzen, gizakiak erresistentziak ditu gauzak ikusteko. Datuetan ikusi behar izan dugu orain arte gertatu izan dena. Psikologoa izan aurretik hezitzailea nintzen eta heziketa berezian egiten nuen lan eskola batean, eta urteak geramatzan esaten zerbait gertatzen zela. Orain dela hamar urte laga nuen postu hori, eta orduan ere esaten genuen gure hezteko moduak eta gizarteak zuen bizitzeko moduak gaizki egiten ziola gizakiari, baina datuetan ikusi arte ez da erantzunik egon. Ez da ez dugula ikusi, baizik eta ez dugula ikusi izan nahi. Beraz, atzetik goaz. Dena dela, orain momentu interesgarri batean gaude, ea behingoz pixka bat indartzen garen alderdi emozionaletik eta garapen pertsonaletik. Guk esaldi bat dugu: Paleolitikoko emozioak ditugu, Erdi Aroko instituzioak eta Jainkoen pareko teknologiak. Beraz, edo pixka bat azeleratzen gara gure garapen pertsonalean, emozionalean, eta gaitasun gehiago hartzen ditugu, edo bestela teknologia hauek jaten jarraituko gaituzte, hori delako beraien mugimendu propioa. Ez gara hazi. Teorian bai, baina praktikan Paleolitikoko antzeko erreakzioak ditugu, eta bestela begira gaur egungo politikariak.

Erdi Aroko erakundeak aipatu dituzu, eta Telmok eta biok Gazteria eta Haurtzaro Ministerioarekin elkarlanean ibili zarete. Nolako lana egin daiteke zentzu horretan?

Guretzat oso garrantzitsua izan zen Ministerioarekin lan egitea, horrekin oso leku eta bizipen ezberdinetatik datozen aditu batzuen artean diagnostiko moduko bat egitea lortu genuelako. Hemen gako bat dago niretzat: benetan osasuna jartzen badugu erdigunean, orain gabiltzan moduan ez gabiltza ondo. Ahoa betetzen zaigu osasunaren izenean, baina ez ditugu gauzak bere izenean egiten. Beraz, benetan zentratzen gara horretan edo, bestela, ikusten dugu umeen eta gazteen kontra doazen politikak egiten ari garela. Gakoa izango da osasuna eta hezkuntza bat joatea, Haur Hezkuntzatik unibertsitate, goi-mailako gradu edo dena-delako ziklora arte. Bestetik, erakundeekin betikoa gertatzen da: dinosaurioek bezala funtzionatzen dute. Munstroak dira. Ez diot txarrera, baina oso geldo mugitzen den zerbait dira eta hori ikusi dugu. Gizartea erakundeak baino azkarrago doa. ZEOS programako gauza batzuk egiteko, erakundeekin demaseko izapideak bete behar ditugu eta horrek gauza batzuk urtebete atzeratzera behartzen zaitu. Hori txikikeria bat izan daiteke, baina horrela gertatzen da gauza askorekin. Gaur egun dugun auzi honek zutabe ezberdinak ditu eta bat hau da, erakundeak erregulazioetan eta gure seme-alaben osasuna bermatzeko, euren osasuna beste eskubide batzuen aurretik doalako. Gainera, niretzat erakundeak, eta oro har gizartea, onkeria sasoian daude eta ez dugu erabakirik hartu nahi norbaiti ez zaion gustatuko beldur. Batzuetan busti egin behar da eta batzuetan erabaki txarrak hartuko dira, baina gazteek sostengatzen dien gizarte bat behar dute. Marko bat behar dute mugitu ahal izateko, baina gaur egun ia ez dago markorik inon ere. Askatasuna marko ezarekin lotu dugu, baina askatasuna eta estruktura ez dira antagonistak. Are gehiago, esango nuke gero eta estruktura gehiago dituen pertsona batek askatasun gehiago duela bere bizitzan. Beraz, erakundeen inplikazio handiagoa behar dugu. Adibidez, Euskal Herrian ikastetxe bakoitza bere aldetik doa eta bakoitza bere marko digital propioa egiten ari da, ez dago bat orokorra. Orduan, bakoitza ahal duena egiten ari da eta niretzat pena da, energia kostu ikaragarria duelako. Guztiok bera egingo bagenu, guztia erraztuko genuke. Ikastetxeetan berez daude goraino eta gai honetan demaseko esfortzua egiten ari dira. Marko bat eginda etorriko balitz, pausu batzuk aurreratuko genituzke.